Τα Κάλαντα στα Βαλκάνια

Από τον Σωτήρη Μπέκα

Κάλαντα, colinde, kolednice, colindă, koledari (коледари), koliada είναι μερικές από τις παραλλαγές της ίδιας λέξης όπως αυτή χρησιμοποιείται στα Βαλκάνια για να χαρακτηρίσουν τα λαϊκά ευχητικά και εγκωμιαστικά τραγούδια που λέγονται κάθε χρόνο την παραμονή μεγάλων θρησκευτικών εορτών όπως των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανίων, αλλά και αργότερα (των Βαΐων ή του Λαζάρου).

Η λέξη «κάλαντα» έλκει την ετυμολογία της από τη λατινική λέξη calendae (δηλαδή, οι καλένδες) και αναφέρεται στις πρώτες ημέρες κάθε μήνα. Ωστόσο, ειδικότερα οι καλένδες του Ιανουαρίου ήταν μέρες γιορτής για τους Ρωμαίους, λόγω της έλευσης του νέου χρόνου. Μάλιστα πριν από τον 2ο αιώνα π.Χ. ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου ήταν ο Μάρτιος κι έτσι η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν τότε.

Σύμφωνα με άλλες πηγές, τα Κάλαντα συνδέονται με τα αρχαία τραγούδια του αγερμού και της ειρεσιώνης, που είχαν κοσμικό χαρακτήρα. Ωστόσο, κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, η Εκκλησία είχε χαρακτηρίσει το έθιμο ως ειδωλολατρικό και οι συμμετέχοντες σε αυτό αποκαλούνταν «Μηναγύρτες». Παρόλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου τα Κάλαντα απέκτησαν θρησκευτικό περιεχόμενο και συνδέθηκαν με μεγάλες (χριστιανικές) γιορτές του ημερολογίου και κυρίως αυτές των ημερών που διανύουμε, δηλαδή του Δωδεκαήμερου που ξεκινάει από 24 Δεκεμβρίου και ολοκληρώνεται με τα Θεοφάνια.

Πέρα από το ζήτημα της ετυμολογίας ή της θρησκευτικής τους διάστασης, αυτό που ανθρωπολογικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι τα Κάλαντα είναι τραγούδια πολύ αγαπητά και δημοφιλή, ειδικά στους ανθρώπους της υπαίθρου, και συν τους αιώνες (διότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων πρόκειται για πολύ παλιές φόρμες τραγουδιών) έχουν αφομιώσει στους στίχους τους δοξασίες, παραδόσεις και ιστορίες, που φανερώνουν το πολύχρονο ταξίδι τους ως τις μέρες μας. Και αυτό είναι κάτι που συνέβη ειδικότερα στα Βαλκάνια, ως μια ευρύτερη περιοχή, που λόγω των κοινωνικών και πολιτικών περιστάσεων η αστικοποίηση άργησε να λάβει χώρα, ειδικά σε σύγκριση με τη δυτική Ευρώπη, και η ύπαιθρος παρέμενε πολιτιστικά και κοινωνικά απομονωμένη μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες. Αυτή η απομόνωση, ωστόσο, είχε ως αποτέλεσμα τέτοιες μορφές λαϊκού πολιτισμού να διασώζονται σε μεγάλο βαθμό, ως μέρος της τοπικής κοινωνικής άσκησης των εθίμων, και σίγουρα ως ταυτοτικά γνωρίσματα των επιμέρους κοινωνιών ή μειονοτήτων.

Έτσι, τα Κάλαντα είναι μέχρι και σήμερα ιδιαίτερα δημοφιλή τραγούδια, που ερμηνεύονται κάθε χρόνο, τέτοιο καιρό παντού στα Βαλκάνια, που παραμένουν μια περιοχή με «ζωντανές» τις παραδόσεις τους, και άρα τις λαϊκές ιστορίες.

Ενδεικτικά αναφέρουμε τη Σερβία, όπου στα κάλαντα αναφέρεται το kolac ένα είδος ψωμιού που ετοιμάζεται αυτές τις ημέρες, για να πάρει την ευλογία και να μοιραστεί στα μέλη μιας οικογένειας ή των καλεσμένων τους. Το ψωμί αυτό που είναι μέρος του γεύματος των Χριστουγέννων, συμβολίζει την ενότητα και την έννοια της κοινότητας, ενώ συνοδεύεται και από ανταλλαγή δώρων. 

Η σπουδαία Σερβίδα τραγουδίστρα, Svetlana Spajić μοιράζεται με το folkradio.gr μία μαρτυρία της σχετικά με τα κάλαντα στην περιοχή Knjaževac (και επίσης μια ηχογράφηση στα συγκεκριμένα Κάλαντα).

«Πρόκειται για ένα τελετουργικό τραγούδι από το χωριό Ošljane, κοντά στο Knjaževac τραγουδιόταν κατά τη διάρκεια του τελετουργικού των koledari, των ορθόδοξων χριστουγεννιάτικων καλάντων. Τα δύο αηδόνια τραγουδούσαν στο πράσινο δάσος, στο σπίτι (που στα σερβικά αποκαλείται «lug»), για να γεννηθεί ο Νέος Θεός. Η Παναγία καταριέται τη βρώμη που δεν τους τίμησε: «Να μην χρησιμοποιηθείς για το kolac (τελετουργικό ψωμί), να μην πας στην εκκλησία». Το Ošljane είναι χωριό των Σέρβων Τορλάκων, βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Stara Planina και είναι διάσημο για το κρασί του. Ο εθνολόγος Dejan Krstić, ο γκαϊτατζής Bokan Stankovic και εγώ (Svetlana Spajić) επισκεφθήκαμε το χωριό την άνοιξη του 2004. Μας υποδέχτηκαν με αυτό το τραγούδι από τη Zorka Miladinović (1925–2010), μια εξαιρετική τραγουδίστρια της μπάσας – συνοδευτικής γραμμής. Η Stamena Jovanović (1932) συνήθιζε να ηγείται αυτού του τραγουδιού και η συνάντηση για το τραγούδι στο σπίτι της ήταν αξέχαστη. Η Ljubica Đorđević (1920), γνωστή για τη λεπτή φωνή της, εκείνη την εποχή δεν μπορούσε πια ούτε να τραγουδήσει ούτε να μιλήσει, κι έτσι ο Bokan κι εγώ της τραγουδήσαμε τα δικά της τραγούδια»

Η Dobrila Graseska μία υπέροχη τραγουδίστρια από τη Βόρεια Μακεδονία, πολύ γνωστή για τη συνεργασία της με τους Chalgija Sound System και -φυσικά- μέλος του Dobril&Dorian Duo, στέλνει στο folkradio.gr τις δικές της ευχές με Κάλαντα από την περιοχή του Prilep. Οι στίχοι αναφέρονται στο ίδιο το έθιμο των Κάλαντων με μία πολύ όμορφη περιγραφή

Koledica, Barvarica
και μετά από αυτήν Vasilica
Είναι μια φορά το χρόνο για μένα.
Όπως τα λουλούδια σε έναν κήπο
Χριστούγεννα, γιαγιά, Χριστούγεννα,
Δώσ’ το μου, γιαγιά κάστανο.

Αρκετά βορειότερα, στην ευρύτερη περιοχή της Cluj στην Τρανσυλβανία και στα βουνά Apuseni βρίσκεται η Ţara Moţilor, εκεί όπου ο χειμώνας είναι έντονος και οι σχετικές με την εποχή παραδόσεις πολύ ισχυρές. Οι ντόπιοι που ονομάζονται Moți ορεσίβιοι, σκληραγωγημένοι άνθρωποι της υπαίθρου δεν πτοούνται από τις δυσκολίες της ζωής, είναι πολύ δεμένοι με τον τόπο τους και όσο πλησιάζει ο Δεκέμβριος, τόσο πιο πολύ ετοιμάζονται για τα Κάλαντα και τα υπόλοιπα τραγούδια των ημερών. Και αυτό γίνεται πολύ οργανωμένα, καθώς υπάρχουν ομάδες μουσικών και τραγουδιστών, παλιότερα αμιγώς ντόπιων και ερασιτεχνών, που ασχολούνται με μεγάλη προσήλωση με αυτή την παράδοση και όταν έρθει η ώρα ξεκινούν να επισκέπτονται τα τοπικά χωριά, πηγαίνοντας με τα πόδια σε όσα περισσότερα σπίτια ή Μοναστήρια μπορούν, προκειμένου να τραγουδήσουν τα Κάλαντα και να πάρουν ως κέρασμα καρύδια, μήλα και τοπικά γλυκίσματα. Είναι μια αποστολή για την οποία είναι υπερήφανοι και επίσης είναι τιμητικό να ανήκει κανείς σε μια τέτοια ομάδα. 

Όπως είναι πολύ συγκινητικό να έχει κανείς την τύχη να τον υποδεχτεί μία από τις παλιές οικογένειες της περιοχής, και να μοιραστεί ένα δείπνο με τους οικοδεσπότες, κάτι που πολύ συχνά καταλήγει σε μια ιδιωτική συναυλία με τις πιο ηλικιωμένες γυναίκες να τραγουδούν τα Κάλαντα σε ημικυκλική διάταξη. 

Στην ακόλουθη ηχογράφηση, η Sabina Lăpuște και η Maria Roșu τραγουδούν παλιά χριστουγεννιάτικα κάλαντα που αφηγούνται έναν διάλογο μεταξύ ενός θαυματουργού προβάτου και του βοσκού Τραϊάν.

Κάμερα / συνέντευξη: Thede Kahl, Răzvan Roșu, μοντάζ: Valentina Roșu, ανακτήθηκε από τον ιστότοπο www.oeaw.ac.at/VLACH, Αριθμός ID: tran1277ROV0017a.

Λίγο πιο κεντρικά και ανατολικά στην Τρανσυλβανία, οι ουγγρικοί πληθυσμοί διατηρούν με μεγάλη προσοχή και επιμέλεια τις δικές τους παραδόσεις και είναι μια πραγματική μουσική ευτυχής συγκυρία να ακούσει κανείς τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια και τα Κάλαντα, ειδικά από τις πολύ ανατολικές περιοχές των Csangos. Ευτυχώς, οι καταγραφές είναι πολλές και μεγάλης μουσικής αξίας. Αξίζει, ωστόσο, να αναφέρει κανείς έναν σύγχρονο λαϊκό τραγουδιστή με καταγωγή από το Floresti της περιοχής Bacau, τον Ambarus Iulian ή Ambarus Csángó Gyula, ο οποίος είναι γνωστός ακριβώς για τις ερμηνείες του σε αυτό το ρεπερτόριο. Εδώ καλεσμένος του μουσικού σχήματος Kormorán ερμηνεύει ένα πολύ όμορφο τραγούδι που εντάσσεται στα Κάλαντα των Csangos, με τον τίτλο «Ég szülte Földet». Οι στίχοι αναφέρονται στη γέννηση του Θεανθρώπου από την Παναγία, αλλά το τραγούδι εξυμνεί και την ουσία της ίδιας της ζωής, την ιδιαίτερη φύση της γυναικείας ύπαρξης που συνδέει τον Ουρανό με τη Γη και είναι ζωογόνος.

Η παράδοση των Καλάντων είναι -φυσικά- πάρα πολύ πλούσια και στη χώρα μας, την Ελλάδα, όπου κάθε περιοχή έχει τα δικά της μουσικά χαρακτηρηστικά, που έχουν επηρεάσει και τα συγκεκριμένα τραγούδια. Μία πολύ πλούσια επιλογή με ελληνικά κάλαντα έχετε την ευκαιρία να ακούτε αυτές τις εβδομάδες από το folkradio.gr, το οποίο όμως θα παρουσιάσει και ειδικές καταγραφές, έχουν στείλει λαϊκοί τραγουδιστές από τα Βαλκάνια. Χρόνια πολλά!

Share this Article