Από τον Σωτήρη Μπέκα
Στο πρώτο της δημοσιευμένο κόμικ, η Εύα Πουλοπούλου (με σπουδές στην Αρχιτεκτονική και τις Ψηφιακές Τέχνες) καταπιάνεται με μία από τις πιο έντονες και δραματικές ιστορίες που εμπεριέχονται στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, και η οποία βρίθει από συμβολισμούς και πανανθρώπινα μηνύματα. Ο λόγος για το “Τραγούδι του Νεκρού Αδερφού” που εικονογραφήθηκε με πολύ ιδιαίτερο τρόπο (και μεγάλη ποιότητα) από την δημιουργό που έχει καταγωγή από τη Μεσσηνία, αλλά ζει εδώ και αρκετά χρόνια στην Ολλανδία.
Η ίδια εξηγεί στο folkradio.gr το αρχικό ερέθισμα και τους λόγους που την οδήγησαν στο συγκεκριμένο πρότζεκτ. “Η αλήθεια είναι πως δεν έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη δημοτική μουσική. Η όποια επαφή μου προέκυψε μέσω του παππού μου που τραγουδούσε και μου έλεγε παραμύθια, τα οποία μάλιστα δεν ήταν και πολύ γνωστά. Ωστόσο, ειδικά το τραγούδι του “Νεκρού Αδερφού” μου το έλεγε η μάνα μου, στην παιδική μου ηλικία. Και μάλιστα, ενώ δεν είναι ένα χαρούμενο τραγούδι, μου έμεινε, κόλλησε στο μυαλό μου. Από εκεί και πέρα, υπήρχε πάντα ένα καλλιτεχνικό κομμάτι μέσα μου, και ειδικά σχετικό με τα κόμικς”.
Η Εύα Πουλοπούλου σχεδίαζε κόμικς από την εφηβεία της, ήδη, και πάντα είχε μία μικρή φιλοδοξία προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς όμως να τη βάλει ποτέ στο πρόγραμμα, μέχρι που όλα κάπως συνδέθηκαν. Βρέθηκε ο χρόνος και η αφορμή ή ίσως να συμπληρώθηκε και το ψυχολογικό υπόβαθρο που δημιουργεί σε έναν άνθρωπο η 20ετής διαβίωση στο εξωτερικό. Και όπως τονίζει και η ίδια, τελευταία, η ιδέα της ξενιτιάς έχει αρχίσει να την αφορά λίγο πιο έντονα και όχι απαραίτητα με την κακή έννοια. Είναι μια “ιδέα”, άλλωστε, πολύ βασική και στην ιστορία του “Νεκρού Αδερφού”.
“Ξεκίνησα το κόμικ το Σεπτέμβρη του 2023 – γιατί η ιστορία μου ερχόταν συνεχώς στο μυαλό – σε μια δύσκολη περίοδο στην Ολλανδία κατά τη διάρκεια της οποίας ένιωθα μεγάλη νοσταλγία. Η πρώτη φορά που είχα την ιδέα όμως ήταν στη Γαλλία το 2007 σε μια παρόμοια κρίση νοσταλγίας. Η νοσταλγία είναι για μένα ένα μοτίβο που πάει κι έρχεται κατά διαστήματα ανάλογα με τις συνθήκες. Συχνά συνδέεται με σημαντικά γεγονότα της ζωής ή μεγάλες αλλαγές, θετικές κι αρνητικές.
Τα σημειωματάρια όπου βρήκα κείμενά μου από την πρώτη φάση της ιδέας, τα εντόπισα στο πατρικό μου σπίτι (προς μεγάλη μου έκπληξη) το Μάιο του 2024 όταν ήρθα στην Ελλάδα για την πρεμιέρα του κόμικ. Εκ των υστέρων δηλαδή. Είχε μεγάλο ενδιαφέρον να ανακαλύψω πως σκεφτόταν ο νεότερος μου εαυτός πάνω στο ίδιο θέμα. Νομίζω, ότι η ιδέα μάλλον είχε δουλευτεί αρκετά μέσα μου. Φυσικά, πραγματοποίησα και κάποια έρευνα, αλλά είχα ήδη προχωρήσει πολύ. Έψαξα λαογραφικά στοιχεία, διάβασα, συγκέντρωσα αναλύσεις σχετικά με το συμβολικό επίπεδο του τραγουδιού, ενώ διαπίστωσα πως ως θέμα υπάρχει σε όλα τα Βαλκάνια, με τοπικές διαφορές, βέβαια”
Η αλήθεια είναι πως το “Τραγούδι του Νεκρού Αδερφού” είναι ένα από τα παλαιότερα που έχουν καταγραφεί στην παράδοση της ελληνικής μουσικής και λαογραφίας, ενώ είναι φανερό πως είναι μια ιστορία με πολύ πλούσια σημειολογία. Σε τέτοιο βαθμό, που μπορεί να ανταποκριθεί διαχρονικά σε πολλά επίπεδα μηνυμάτων, όπως τονίζει η Εύα Πουλοπούλου…
“Είναι μια ιστορία που δεν μπορείς να την δεχτείς κυριολεκτικά, διότι είναι ξεκάθαρα πολύ συμβολική. Πολλοί ψυχαναλυτές έχουν ασχοληθεί με το θέμα των μύθων και των παραμυθιών. Παλαιότερα, που δεν υπήρχε ψυχοθεραπεία, το ρόλο αυτό είχαν τα παραμύθια. Λέγαμε ιστορίες όταν θέλαμε να βοηθήσουμε έναν τον άλλον, ή όταν θέλαμε να διδάξουμε κάτι σε κάποιον. Για μένα ήταν ξεκάθαρο πως οι χαρακτήρες της ιστορίας είναι, στην ουσία, διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης ψυχής. Όταν άρχισα να δουλεύω την ιστορία έβλεπα στους χαρακτήρες συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, η μάνα είναι η δημιουργική δύναμη. Ο Κωσταντής είναι το φιλόδοξο και τυχοδιωκτικό κομμάτι της ψυχής, το οποίο βάζει σε κίνηση μια ιστορία τραγική, κατά βάση. Αποτελεί την αφορμή για την εξέλιξη της ιστορίας. Η επιπολαιότητα με την οποία στέλνει την αδερφή του, την Αρετή, να παντρευτεί κάποιον που δεν τον γνωρίζουν, σε μια χώρα σε μία απόσταση τόσο μακριά που κάνει σχεδόν βέβαιο πως δεν θα ξαναδούν ποτέ, είναι αρκετά εντυπωσιακή. Ίσως να έχει, μάλιστα, και εγωιστικά κίνητρα, με την έννοια του κέρδους ή του συμφέροντος, γιατί στην ουσία πρόκειται για έναν παιδικό γάμο, και ίσως ο Κωσταντής να σκέφτεται πως αν υπάρχει η αδερφή του στην ξενιτιά, αυτό μπορεί να τον εξυπηρετεί. Το πιο ενδιαφέρον γι’ αυτόν το χαρακτήρα είναι ότι θεωρείται ο πιο σοφός κι ενώ η ανθρώπινη σοφία δεν έχει όρια, βλέπεις πόσο κοντόφθαλμος μπορεί να γίνει ο άνθρωπος σε καταστάσεις που κρίνουν το μέλλον”
Σε αυτή την υπέροχη λαϊκή παραλογή συναντά κανείς πολλά από τα αφηγηματικά εργαλεία της αρχαίας τραγωδίας, ενώ το στοιχείο του μεταφυσικού περιβάλλει τη διήγηση σε όλη την έκτασή της. Ακόμη και όταν ο θάνατος δείχνει να απλώνεται και να κυριαρχεί, έρχεται μια εξωπραγματική ανατροπή και η έννοια της ανάστασης φέρει την ανατροπή της νέμεσις. Όμως παρότι η τήρηση της υπόσχεσης του “Νεκρού Αδερφού” που επιστρέφει από τον Κάτω Κόσμο (άλλο ένα στοιχείο παρμένο από την αρχαία μυθολογία) αποδίδει την εξιλέωση, το τίμημα είναι βαρύ.
Αυτό είναι έναν άλλο καίριο σημείο, το οποίο σχολιάζει και η Εύα Πουλοπούλου…
“Όταν όλα δείχνουν να έχουν καταστραφεί, και στην ουσία έχει μείνει μόνο η μάνα, η οποία οδεύει και αυτή προς την καταστροφή, ο Κωσταντής αναγεννάται για να διορθώσει τα πράγματα. Εκεί, όμως, είναι που βλέπεις και τον χαρακτήρα της Αρετής, η οποία σε συμβολικό επίπεδο -πιστεύω- αντιστοιχεί σε ένα πολύ ουσιώδες κομμάτι της ψυχής, γιατί από τη στιγμή που αφαιρέθηκε, επήλθε η κατάρρευση. Ακόμη και το όνομά της δεν είναι τυχαίο, γιατί ως “Αρετή” έχει να κάνει με το αξιακό σύστημα. Όταν γυρίζει πίσω, αντιμετωπίζει τα πράγματα με τεράστια ψυχραιμία και ωριμότητα. Ακόμη κι όταν καταλαβαίνει πως κάτι δεν πάει καλά με τον αδερφό της, κι ακούει τα πουλιά να μιλάνε με ανθρώπινη φωνή και να την προειδοποιούν. Δεν το αποδέχεται αμέσως, το συζητάει με τον αδερφό της. Ακόμη και όταν ανακαλύπτει την αλήθεια και πηγαίνει πλέον πίσω στο σπίτι της και συναντάει τη μάνα της εκεί κορυφώνεται η τραγωδία και πεθαίνουν και οι δύο.
Προσωπικά, πιστεύω, ότι η κορύφωση της τραγωδίας είναι η μεταμόρφωση, δηλαδή η στιγμή στην οποία η Αρετή έχοντας περάσει όλες αυτές τις συμφορές και έχοντας καταλάβει τι συμβαίνει, κι έχοντας ανακαλύψει την εσωτερική της δύναμη, εκείνη τη στιγμή ενώνεται με το δημιουργικό κομμάτι, δηλαδή τη μάνα και πεθαίνουν μαζί. Αξίζει να σημειώσουμε ότι εκείνη την περίοδο (δημιουργίας του τραγουδιού) οι κοινωνίες πίστευαν στη μεταθάνατο ζωή, δηλαδή στη μεταμόρφωση και την πορεία προς μία άλλη διάσταση”
Σύμφωνα με τη Δόμνα Σαμίου και της ερευνήτριας και συνεργάτιδάς της, Μιράντας Τερζοπούλου, το τραγούδι “Του Νεκρού Αδερφού”, γνωστό και σαν τραγούδι “Της Αρετής”, είναι μαζί με το “Γεφύρι της Άρτας” τα πιο αγαπητά, τα πιο παν-βαλκανικά, αφηγηματικά δραματικά τραγούδια. Πολλές επιστημονικές συζητήσεις έχουν γίνει σχετικά με την αρχική του κοιτίδα αλλά και για τα πολυσήμαντα μυθολογικά στοιχεία και τις ιδέες που περιέχει, τη δύναμη του όρκου, του θρήνου και της κατάρας, την επιστροφή του νεκρού, τα πουλιά που μιλούν, και κυρίως τις αντιλήψεις για τον ξενιτεμό και τη ζωή στα άγνωστα ξένα, έννοια που συγχέεται με το θάνατο. Όλα είναι θέματα που αντανακλούν την κοινή μοίρα των λαών που το αγάπησαν και το τραγούδησαν. Γνωστός και σε μορφή παραμυθιού, ο μύθος του τραγουδιού έχει εμπνεύσει πολλούς Έλληνες, βαλκάνιους και ευρωπαίους λογοτέχνες, επιβεβαιώνοντας την άποψη ότι αποτελεί κορυφαίο επίτευγμα της λαϊκής ποιητικής δημιουργίας.
Το “Τραγούδι του Νεκρού Αδερφού” της Εύας Πουλοπούλου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Jemma Press.
Εδώ το “Τραγούδι του Νεκρού Αδερφού” από τον Χρόνη Αηδονίδη.
