Γράφει ο Μιχάλης Πολυχρόνης
Δεν είναι η πρώτη φορά που η δισκογραφική εταιρεία ECM του Manfred Eicher ασχολείται με την πλούσια παραδοσιακή μουσική της Αρμενίας. Μέχρι το 2011 ανιχνεύουμε πολλά διάσπαρτα αποσπάσματα σε δουλειές σημαντικών μουσικών όπως οι Keith Jarrett, Anja Lechner, Βασίλης Τσαμπρόπουλος, Lusine Grigoryan, Kim Kashkashian κ.α. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις βέβαια η λόγια γραμμή που είχε χαράξει το δίδυμο Gurdjieff/Hartman ακολουθείτο πιστά, καθώς και εκείνοι μετέφεραν σε μεταγραφή για πιάνο ή μικρά κλασικά σχήματα όλο το θησαυρό που μας κληροδότησε τόσο το δίδυμο όσο και ο έταιρος στυλοβάτης της Αρμένικης παράδοσης Komitas, όπως έκανε και ο Bela Bartok και αργότερα ο Νίκος Σκαλκώτας.
Το 2011 η κυκλοφορία ενός δίσκου τολμά να αντιστρέψει τη συνηθισμένη ως τότε πρακτική και να βάλει – θα λέγαμε – τα πράγματα στην σωστή τους… χρονολογική σειρά!
Ο George I. Gurdjieff (1866;-1949) ήταν Αρμένιος μυστικιστής, φιλόσοφος και πνευματικός δάσκαλος με ελληνικές ρίζες από πατέρα Πόντιο (Ιωάννης Γεωργιάδης) και μητέρα Αρμένισσα (Ευδοκία Ελευθεριάδου). Η διδασκαλία του είναι ένα κράμα στοιχείων που αντλούνται από τον Βουδισμό, τον Χριστιανισμό και το Σούφικο Ισλάμ. Ήταν όμως και λάτρης της μουσικής, αφήνοντας πίσω του ένα μεγάλο αριθμό συνθέσεων (ιερών χορών / movements) που έδεναν αρμονικά με όσα πρέσβευε φιλοσοφικά. Σ΄αυτήν την προσέγγιση τον βοήθησε και ο Ουκρανός συνθέτης Thomas De Hartman ο οποίος μετέγραψε αυτές τις συνθέσεις – το μουσικό σύμπαν του Δασκάλου του σε έργα για πιάνο. Είναι χαρακτηριστικό δε, ότι πριν την εγκατάστασή τους στο Παρίσι το 1927 οι συνθέσεις είχαν ενοχλήσει σφόδρα το σοβιετικό καθεστώς λόγω των προοδευτικών και θρησκευτικών τους προεκτάσεων.
Ο Soghomon Soghomonian (1869 -1935) είναι ο έταιρος στυλοβάτης της μουσικής παράδοσης της Αρμενίας, μένοντας γνωστός κυρίως με το προσωνύμιο Komitas. Ποιητής, ιερέας, συνθέτης, μουσικολόγος και χορωδός θεωρείται ως ο θεμελιωτής της Εθνικής Μουσικής Σχολής της χώρας και ένας από τους πρωτοπόρους της εθνομουσικολογίας. Μετά την χειροτόνησή του ως vardapet (άγαμος ιερέας) σπουδάζει μουσική στο Βερολίνο και χρησιμοποιεί την δυτική του εκπαίδευση για να θεμελιώσει την εθνική παράδοση στην Αρμενία. Συνέλεξε και απέδωσε γραπτώς πάνω από 3000 αρμένικα λαϊκά τραγούδια από τα οποία μόνο τα 1200 διασώζονται. Παράλληλα, καθώς ήταν ανοιχτό πνεύμα ενδιαφέρθηκε και για άλλους πολιτισμούς, όπως για παράδειγμα τους Κούρδους. Ο Claude Debussy ακούγοντας την χορωδία του στο Παρίσι μόνο θετικά σχόλια είχε να πει γι’ αυτόν.
Η μοίρα όμως του επιφύλαξε ένα άδικο και σκληρό τέλος. Καθώς ήταν εγκατεστημένος στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της Γενοκτονίας των Αρμενίων συλλαμβάνεται από τις Οθωμανικές αρχές και στέλνεται σε στρατόπεδο. Αν και αποφυλακίζεται σύντομα, το μετατραυματικό στρες του προκαλεί έντονα και αξεπέραστα ψυχολογικά προβλήματα με αποτέλεσμα να εισαχθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο στο Παρίσι και να πεθάνει εκεί. Έκτοτε θεωρείται και εκείνος ένα από τα θύματα της Γενοκτονίας, σύμβολο αυτής στο χώρο των Τεχνών. “Τα κομμάτια για πιάνο του Komitas είναι μοναδικά, καθώς έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα και δημιούργησε μια νέα γλώσσα στην κλασική μουσική, διότι αυτές οι μελωδίες προέρχονταν από την αρμένικη λαϊκή μουσική οπότε δεν συνδύασε απλώς αυτές τις μελωδίες με τη δυτική αρμονία, αλλά δημιούργησε ρυθμικά σχήματα και αρμονίες που βασίζονταν στην αρμένικη μονωδία. O ίδιος ο συνθέτης στις οδηγίες του ζητά αυτά να παίζονται στο ύφος του duduk ή του ζουρνά”, θα πει σε συνέντευξή του ο Levon (Popaganda, 11/4/2017).
Ο Thomas De Hartman εμπνεύστηκε από τον Komitas κατά την προετοιμασία της μουσικής των έργων του Gurdjieff όπως και ο Levon Eskenian στην προσέγγισή του, ένα σχεδόν αιώνα αργότερα, στο έργο των τριών αυτών προκατόχων του.
Αν και γεννημένος στο Λίβανο το 1978, ο Levon Eskenian διαλέγει για πατρίδα του από το 1996 την Αρμενία. Είναι άλλωστε και συγγενής του Komitas από την πλευρά της μητέρας του. Εκεί σπουδάζει μουσική στο Yerevan Komitas State Conservatory. Το μπαρόκ αλλά και η σύγχρονη μουσική περιλαμβάνονται πάντα στα προγράμματα των συναυλιών του σ’ όλο τον κόσμο. Το 2008 συγκεντρώνει κορυφαίους μουσικούς απ’ ολο τον κόσμο που παίζουν αυθεντικά αρμένικα και όργανα από την Μέση Ανατολή και φτιάχνει το Gurdjieff Folk Instruments Ensemble.
Το πάντοτε ανήσυχο πνεύμα του Eicher εντοπίζει τον Levon και το 2011 η πρώτη ηχογράφηση για την ECM είναι γεγονός. “Music Of Geoges I. Gurdjieff” είναι ο σαφής τίτλος του άλμπουμ και θα περίμενε κανείς άλλη μία λόγια αποτύπωση του έργου του Δασκάλου που θα έδενε και με την γενικότερη φυσιογνωμία της γερμανικής εταιρείας. Η έκπληξη έρχεται από την σύλληψη του Levon να κλείσει τον κύκλο αυτής της “παράδοσης”. Αντί να επιλέξει και πάλι το πιάνο, το σχήμα του λειτουργεί τη μουσική του Gurdjieff με παραδοσιακά όργανα. Δίνει την ευκαιρία έτσι στους ακροατές να πάρουν μια γεύση πώς ο ίδιος ο συνθέτης άκουγε τις μελωδίες που έσωζε από παραδοσιακούς μουσικούς της εποχής εκείνης, στο γύρισμα του 20ού αιώνα, εμπνεόμενος τις δικές του συνθέσεις. Duduk, kamancha, blul, tar, dap, ούτι, κανονάκι, σαντούρι, σάζι αποδίδουν συνθέσεις με ρίζες στην αρμένικη, ελληνική, αραβική, κουρδική, ασσυριακή, περσική και την παράδοση του Καυκάσου, αλλά φυσικά και εκείνη των Σούφι.
Είναι γεγονός ότι η σύνδεση του αρμένικου ηχοχρώματος με εκείνα περιοχών γύρω από τον Καύκασο, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και της Μέσης Ανατολής και της Ελλάδας είναι έκδηλη από την πρώτη στιγμή. Από την άλλη, ο τρόπος που ο Levon ενορχηστρώνει αυτές τις συνθέσεις προσδίδει την απαραίτητη ιερή συγκίνηση που συναντούμε στην ακρόαση ηχογραφήσεων μπαρόκ, μεσαιωνικών και αναγεννησιακών συνόλων και μαρτυρούν το βάρος και την σπουδαιότητα αυτής της παράδοσης. Άλλωστε αυτό ακριβώς συμβαίνει και με αντίστοιχα έργα των Ελλήνων μαϊστόρων της Πόλης, όπως του Πέτρου Πελοποννήσιου (Λαμπαδάριου) και του Πέτρου Μπερεκέτη μεταξύ άλλων οι οποίοι εκτός της ψαλτικής τους δεινότητας ήταν και ενεργοί θιασώτες της κοσμικής μουσικής της εποχής, με χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων αυτών την οικουμενικότητα του έργου τους.
Ίσως όμως και ο Levon να πραγματοποιεί και μια επιθυμία του Gurdjieff. Αρχικά νόμιζε ότι ήταν αναγκασμένος για πρακτικούς λόγους να παρουσιάσει μέσω του Hartman σε μεταγραφή για πιάνο. Ωστόσο αργότερα έπεσε στα χέρια του ένα ντοκουμέντο στο οποίο ο ίδιος ο συνθέτης κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι είχε ανακοινώσει σε μια ζωντανή του εμφάνιση ότι θα παρουσίαζε τα κομμάτια με 40μελή ορχήστρα παραδοσιακών οργάνων τα οποία ο ίδιος είχε συλλέξει στα ταξίδια του στο εξωτερικό. Δυστυχώς, αυτή η επιθυμία του δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ… (New York Times, 2019)
Η σύνδεση παράδοσης και ιερότητας, στοιχείο που όσο πάμε πίσω στο χρόνο τόσο πιο συχνά απαντάται στη μουσική και σ΄όλες τις μορφές τέχνης, αποδίδεται με περισσότερη έμφαση και στο επόμενο πόνημα στην ECM. Και αυτή τη φορά η πρόθεση ανακοινώνεται αμέσως από τον τίτλο: “Komitas” (2015).
Στη δεύτερη αυτή συνεργασία ο ήχος εμπλουτίζεται με ακόμα πιο παραδοσιακά χρώματα, χωρίς και πάλι να χάνει την αύρα του κλασικού, την ποιότητα ενός κατεργασμένου στην λεπτομέρεια ήχου. Στην ήδη γνωστή παλέτα οργάνων προστίθεται και η φωνή του Vladimir Papikyan. Απλότητα, χωρίς φιοριτούρες και περιττά παιχνιδίσματα με έναν ηχοδιάκοσμο που προσεγγίζει με μαεστρία γεωγραφικά σύνορα πολύ πέραν της Αρμένικης γειτονιάς. Το όραμα του Komitas, δηλαδή η γέφυρα του παλαιού με το σύγχρονο φανερώνεται με τον πιο λειτουργικό τρόπο στις 18 συνθέσεις και αυτού του άλμπουμ. Η σύγχρονη αρμένικη μουσική παράδοση σε μία από τις πιο λαμπρές της δισκογραφικές παρουσίες!
Θα περίμενε κανείς ότι μετά από αυτά τα δύο πονήματα ο Levon θα έστρεφε αλλού το ενδιαφέρον του. Στα τέλη του 2023 όμως το “Zartir” έρχεται να δώσει νέα διάσταση στο έργο των Gurdjieff/Hartman πλαισιώνοντάς το με έργα ομότεχνων συμπατριωτών του βάρδων και τροβαδούρων όπως των Ashugh Jivani, Baghdasar Tbir και του θρυλικού Sayat Nova. Aνιχνεύουμε ανάμεσα στα ονόματα των μουσικών και εκείνο του Ορέστη Μουστίδη στο tombak αλλά και τη σύμπραξη στο καταληκτικό “The Great Prayer” της National Chamber Choir της Αρμενίας. Ερμηνευτής και πάλι ο Vladimir Papikyan. Ας μην λησμονούμε βέβαια ότι τροβαδούρος ήταν και ο πατέρας του Gurdjieff από τον οποίο δέχτηκε και τις πρώτες επιρροές. Ο τίτλος του άλμπουμ έιναι εκείνος μιας σύνθεσης του Baghdasar Tbir (1683-1768) και σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει ”ξύπνα” που θα λέγαμε ότι δένει εννοιολογικά με το φιλοσοφικό υπόβαθρο του μύστη Gurdjieff ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται σε ύπνωση και πρέπει να αφυπνιστεί από τον πνευματικό της λήθαργο. Να υπογραμμίσουμε τέλος ότι στο εξώφυλλο εικονίζεται μια σκηνή από την αλληγορική ταινία του Sergei Parajanov ”The Colour Of Pomegrates” που αφορά στη ζωή του Sayat Nova (1712-1795).
Με όλα αυτά τα στοιχεία που προέρχονται από το άλμπουμ “Zartir” ίσως ο Eskenian να μας προετοιμάζει για μια επόμενη δουλειά, αποκλειστικά αφιερωμένη στο έργο αυτών των τροβαδούρων που κι εκείνοι με την τέχνη τους διέσωσαν και εμπλούτισαν την μουσική της ευρύτερης περιοχής.
Οι ενορχηστρώσεις του Levon Eskenian δίνουν εκείνο το απαραίτητο χρώμα σε συνθέσεις που με μόνο όργανο το πιάνο είχαν μιαν άλλη αίσθηση στο αυτί του ακροατή. Αν το πιάνο ήταν πιο οικείο στους Δυτικούς ακροατές δίνοντας μιαν ακαδημαϊκή γεύση, η απόδοση με αυθεντικά παραδοσιακά όργανα “αιματώνει” το κλασικό, φέρνοντάς το αναπόφευκτα σε μεγαλύτερο κρίσιμο πλήθος ακατέργαστων ώτων, κάθε ηλικίας, χωρίς να χάνει τίποτα από την βαθιά εσωτερικότητα που αποπνέουν οι μελωδίες. Η συγκίνηση είναι διάχυτη, η ιερότητα έκδηλη και η οικουμενικότητα ένα πανίσχυρο όπλο που προσδίδει αιωνιότητα και λειτουργική αυθεντικότητα. Σ’ αυτές τις μελωδίες αναγνωρίζει κανείς σεφαραδίτικες, ανδαλουσιανές, σκανδιναβικές, ελληνικές αλλά και ιαπωνικές πινελιές, δείγμα του εύρους του πυρήνα της αρμένικης παράδοσης που έτσι κι αλλοιώς αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σταυροδρόμια πολιτισμών!
“Εγώ είμαι πιανίστας, κλασικός μουσικός κι η παιδεία μου ήταν στην ευρωπαϊκή μουσική. Όμως ανακάλυψα πως πολλές φορές εμείς, οι κλασικοί μουσικοί, ξεχνάμε το πιο σημαντικό, που είναι η μουσική μέσα στη μουσική. Τρέχουμε πίσω από την τεχνική του οργάνου κι όλα αυτά, αλλά οι λαϊκοί μουσικοί που παίζουν παραδοσιακά όργανα ζουν με την ίδια τη μουσική. Και νομίζω πως έχουμε να μάθουμε πολλά από αυτούς. Γιατί η μουσική εμπεριέχει κωδικοποιημένες τις παραδόσεις. Όπως έλεγε ο Gurdjieff, η αρχαία τέχνη κι ο πολιτισμός δεν είναι για να σου αρέσουν ή να μη σου αρέσουν είναι για να γίνουν κατανοητά. Ακόμα κι αν δεν έχουμε τα μέσα να τα αποκρυπτογραφήσουμε και κατανοούμε πια μόνο την επιφάνεια χωρίς να μπορούμε να εισχωρήσουμε πιο βαθιά, εξακολουθούν να υπάρχουν όλα εκεί, κωδικοποιημένα. Και κάποτε θα αποκρυπτογραφηθούν. Υπάρχουν εκεί σημαντικές πληροφορίες. Γι’ αυτό και πρέπει να αντιμετωπίζουμε με προσοχή όχι μόνο τις δικές μας παραδόσεις αλλά κι όλης της ανθρωπότητας. Όλων των εθνών.” (Popaganda.gr 11/4/2017)
Διαβάστε περισσότερα:
https://gurdjieffensemble.com/
https://ecmrecords.com/artists/levon-eskenian/
https://www.facebook.com/levon.eskenian?locale=el_GR
https://www.facebook.com/gurdjieffensemble?locale=el_GR
Ακούστε στο Spotify αποσπάσματα από τους δίσκους του Levon Eskenian στην ECM, καθώς και αναφορές της εταιρείας από άλλους μουσικούς.
https://open.spotify.com/playlist/4s4UQlhWAx5QrHyGrH8KVx
